Co łączyło Dąbrowskiego z Zamoyskimi? – nieznana historia miłosna

W ekspozycji wnętrz kozłowieckiego pałacu, w Sypialni Hrabiego Konstantego, znajduje się odlane w brązie popiersie generała Jana Henryka Dąbrowskiego – uczestnika powstania kościuszkowskiego oraz twórcy Legionów Polskich we Włoszech. Rzeźba, o wymiarach 27 x 10 cm, pochodzi z 1. poł. XIX wieku i dawniej stanowiła własność rodziny Zamoyskich. Od 1944 roku należy do zbiorów Muzeum Zamoyskich w Kozłówce. Generał Dąbrowski został przedstawiony z krótkimi, swobodnie opadającymi w puklach włosami. Na uwagę zasługują dobrze oddane detale, jak rzymski nos, podłużna zmarszczka na czole, podwójny masywny podbródek czy udrapowanie materiału zarzuconego na lewe ramię. Pomiędzy podstawą a popiersiem, z przodu, znajduje się prostokątna listwa z napisem I.H. Dąbrowski. Wiele osób potrafi wymienić zasługi generała, ale tylko nieliczni znają historię miłości, która połączyła jego wnuczkę, Marię Nepomucenę Mańkowską, z kuzynem Konstantego Zamoyskiego z Kozłówki, Janem Kantym Działyńskim.

Jan (1829-1880) był drugim dzieckiem i jedynym synem Adama Tytusa Działyńskiego i jego żony Celestyny Gryzeldy z Zamoyskich, córki XII ordynata na Zamościu Stanisława Kostki i słynącej z urody matki rodu Zofii z Czartoryskich. Jako jedyny męski potomek był dziedzicem dóbr Kórnik i Janusz. Jan i Maria (1837–1924), córka Bogusławy i Teodora z Mańkowskich, poznali się w 1854 roku w Winnej Górze – majątku otrzymanym przez generała Dąbrowskiego od cesarza Napoleona I. Jan Działyński zamierzał, w imieniu Aleksandra Czartoryskiego, zakupić dobra w Źrenicy. Tak spotkanie pary opisał biograf Jana Andrzej Mężyński: Z kupnem Źrenicy wiąże się jedno z najboleśniejszych przeżyć Jana. (-) Przy tej okazji prawdopodobnie poznał Marię. (-) Między młodymi nawiązała się nić uczucia. Państwo Mańkowscy zaczęli bywać w pałacu Działyńskich w Poznaniu. Matka i siostry Działyńskiego pozytywnie oceniały kandydaturę panny Mańkowskiej na jego żonę, ale związkowi stanowczo sprzeciwiał się Tytus. Wedle jego planów małżeństwo syna miało połączyć dwie fortuny: Działyńskich i jego przyszłej żony. Rodzice Marii nie byli w stanie spełnić tych wymogów. Pochodzenie kandydatki nie miało żadnego znaczenia dla znanego z walki o niepodległość państwa polskiego Działyńskiego.

Jan podporządkował się woli ojca i odstąpił od zamiaru małżeństwa z Marią. W 1857 roku poślubił Izabellę Czartoryską (1830–1899), córkę księcia Adama Jerzego i Anny z Sapiehów, ale nie doczekali się potomków. Przed ich ślubem Tytus zakupił dla syna zamek w Gołuchowie. Małżonkowie mieli rozdzielność majątkową i w 1872 roku Izabella przejęła zamek w zamian za umorzenie długów zaciągniętych u niej przez męża w czasie powstania styczniowego. Nowa właścicielka wyremontowała rezydencję i wypełniła ją bogatą kolekcją sztuki. W 1893 roku utworzyła Ordynację Książąt Czartoryskich w Gołuchowie, której pierwszym ordynatem został jej bratanek, Adam Ludwik. Jan Kanty, oprócz zarządzania rodzinnym majątkiem, zajmował się działalnością wydawniczą, polityczną i społeczną – był m.in. jednym z założycieli Banku Włościańskiego w Poznaniu, fundował stypendia dla polskich studentów, dbał o poszerzenie zbiorów biblioteki kórnickiej. Przed śmiercią swój majątek przekazał siostrzeńcowi, Władysławowi Zamoyskiemu.

Maria Mańkowska w 1857 roku poślubiła Mieczysława Kwileckiego (1833–1918), właściciela majątku w Oporowie, prezesa Rady Nadzorczej Hotelu Bazar w Poznaniu. Para doczekała się sześciorga dzieci. W swoim pałacu w Oporowie stworzyli wspaniały dwór, w którym, między innymi, gościł przez trzy dni Ignacy Jan Paderewski. Maria i Jan Kanty spotkali się ponownie w 1859 roku na balu organizowanym w poznańskim pałacu Działyńskich. Spotkanie to tak opisała córka Marii: Gdy wychodziła z Papą, pan domu (Jan Działyński) chciał ich zatrzymać dłużej. Ale Mama odpowiedziała, że nie może, bo syn – pierworodny Hektor – czeka w domu na posiłek. Pan Działyński ręce rozłożył i rzekł: force majeure (siła wyższa). Miał też łezkę z oka zetrzeć. Sam dzieci nie miał. Był ostatnim z rodu. Maria nigdy nie zapomniała o Janie. Tak po latach opisała to w swoich wspomnieniach jej córka Maria: Mama kochała się w p. Janie Działyńskim i on podobno w niej. Z Kórnika do Winnogóry konno dojeżdżał, kawał drogi. Czytali Słowackiego, Beniowskiego, Nieboską, psalmy. Do końca była wielka przyjaźń Mamy z jego siostrami panią Anną Potocką z Rymanowa, generałową Zamoyską i panną Cecylią. Maria Mańkowska zmarła w 1924 roku, przeżywając Jana o 44, a swojego męża o 6 lat.

LITERATURA:

1. https://irenakuczynska.pl/jan-dzialynski-kochal-marie-ozenil-sie-izabella/
2. Mężyński, Jan Działyński 1829–1880: ostatni z rodu, Kórnik: Biblioteka Kórnicka, 2002
3. Jakimowicz T., Elżbieta Działyńska, w: Wielkopolski Słownik Biograficzny, Warszawa–Poznań, 1981
    

Podpisy do fotografii:

1. Popiersie generała Jana Henryka Dąbrowskiego, Polska, 1. poł. XIX wieku; MPK/MR/1104
2. Jan Kanty Działyński, fotografia, August i Fryderyk Zeuschner, Poznań, lata 60. XIX w., MPK/F/1238
3. Maria z Mańkowskich Kwilecka, fotografia, Polska, ok. 1863, w: A. E. Mańkowski, Kronika domowa Mańkowskich, Fundacja Andrzeja Mańkowskiego/ASPRA, Warszawa 2017
4. Izabella z Czartoryskich Działyńska, fotografia rysunku Juliusza Miena, Kraków, ok. 1890, MPK/F/15
5. J.B. Kopczyński, Zamek w Gołuchowie, Polska, po 1890 r., MPK/MR/1180
6. Portret Celestyny Gryzeldy z Zamoyskich Działyńskiej, Polska, 4. ćw. XIX w., MPK/MR/147
7. Adam Tytus Działyński, fotografia, August i Fryderyk Zeuschner, Poznań, lata 50. XIX w., MPK/F/1230